Инсон ва қонун

СУД-ҲУҚУҚ ТИЗИМИДАГИ 

ИСЛОҲОТЛАР - ИНСОН МАНФААТЛАРИ УЧУН

Сўнгги йилларда юртимизда суд-ҳуқуқ тизимини янада  такомиллаштириш, фуқаролар  ва тадбиркорларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш чораларини кучайтириш, одил судловни самарали таъминлаш ва судьялар ҳамжамияти ролини оширишга қаратилган кенг қамровли олиб борилмоқда.

Булар қоторида, давлатимиз раҳбари томонидан жорий йилнинг январь ойида суд тизимини такомиллаштиришга оид бир қатор қонунларнинг имзоланганлигини айтиб ўтишимиз мумкин.

Жумладан, Президент томонидан Ўзбекистон Республикасининг "Суд қарорларини қайта кўриш институти такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодексига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида"ги 2021 йил 12 январдаги ЎРҚ-661-сон Қонун имзоланди.

Мазкур Қонун билан Фуқаролик процессуал кодексига тегишли ўзгартиш ва қўшимчалар киритилган бўлиб, ушбу ўзгартиришларга кўра, ишларни назорат тартибида кўриш инстанцияси тугатилди. Фуқаролик ишининг якка тартибда ва ҳаъатда кассация тартибида такроран кўриш беш нафар судьядан иборат таркибида амалга оширилиши белгиланди.

Ишни биринчи  инстанция судида кўрган судья, агар суднинг ҳал қилув қарори апелляция ёки кассация инстанцияси суди томонидан бекор қилинган бўлса, бу ишни такроран янги очилган ҳолатлар бўйича ишларни кўриш, шунингдек, сиртдан иш юритиш тартибида қабул қилинган ҳал қилув қарорини қайта кўриш ҳолларида кўриши мумкин.

Президент ҳузуридаги Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний ҳимоя қилиш бўйича вакил суднинг ҳал қилув қарори устидан аппеляция тартибида шикоят қилиши мумкин. Эндиликда апелляция шикояти (протести) ҳал қилув қарори қабул қилинган кундан эътиборан бир ой ичида берилиши, илгари бу муддат йигирма кун бўлган. Кассация шикояти (протести) эса апелляция инстанцияси судининг ажрими қабул қилинган кундан эътиборан бир йил ичида берилиши мумкин.

Биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарори, ажрими, қарори ва апелляция инстанцияси судининг ажрими устидан берилган кассация шикояти (протести) Олий суднинг Фуқаролик ишлари бўйича судлов ҳайъати томонидан кўриб чиқилиши белгиланди.

Шунингдек, Президент томонидан "Жиноят ишлари бўйича суд қарорларини қайта кўриш институти такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодексига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида"ги 2021 йил 12 январдаги ЎРҚ-664-сон Қонуни имзоланди. Мазкур Қонун билан жиноят ишларини ҳам назорат тартибида кўриш инстанцияси бекор қилинди. Суриштирувчи, терговчи, суд мажлиси котиби маълум бир ишда қатнашганидан сўнг кейинчалик уни қайта кўриб чиқиш учун суриштирувни, дастлабки терговни юритишда такроран иштирок этиши, шунингдек суд мажлиси баённомасини юритиши мумкин.

Судда жиноят ишини муҳокама қилиш фақат айбланувчиларга нисбатан ва эълон қилинган айблов бўйича олиб борилади, илгари эса ҳақиқатни аниқлаш мақсадида - айбланувчи тариқасида ишда иштирок этишга жалб қилинмаган бошқа шахсларга нисбатан олиб борилган.

Судланувчини янги айблов бўйича жиноий жавобгарликка тортиш асосларини аниқлаш эндиликда судланувчининг, унинг ҳимоячисининг, қонуний вакилининг илтимосномасига кўра ҳам амалга оширилади, илгари эса ушбу тартиб фақат прокурорнинг ёки жабрланувчининг, унинг вакилининг илтимосномасига кўра амалга оширилганлигини таъкидлаб ўтиш мумкин.

Шунингдек, Президент томонидан "Суд қарорларини қайта кўриш институти такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг Иқтисодий процессуал кодексига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида"ги 2021 йил 12 январдаги ЎРҚ-663-сон Қонуни имзоланган бўлиб, ушбу Қонун билан Иқтисодий процессуал кодексига ҳам тегишли ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди.

Киритилган ўзгартиришларга кўра, ишларни назорат тартибида кўриш инстанцияси тугатилди. Инвестициявий низолар ва рақобатга оид ишларнинг иқтисодий судларга тааллуқли эканлиги белгиланиб, ишлар инвестициявий низо бўйича йирик инвесторнинг, рақобатга оид иш бўйича тарафларнинг хоҳишига кўра, эндиликда Олий суд томонидан кўрилиши белгиланди.

Прокурорнинг барча иқтисодий суд мажлисларида иштирок этиш ҳуқуқи бекор қилинди. Прокурор эндиликда фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда ёки прокурорнинг даъво аризаси билан қўзғатилган ишлардагина иштирок этиши мумкин. Шунингдек, Бизнес омбудсманга ҳал қилув қарори устидан апелляция шикояти бериш ҳуқуқи берилди. Шу билан бирга, Олий суд судьяси кассация шикояти бўйича иқтисодий суддан ишни талаб қилиб олишга ҳақли бўлди. Назорат инстанцияси бекор бўлган бўлсада, кассация тартибида кўрилган иш такроран кўрилиши мумкин.

Президент томонидан имзоланган "Суд қарорларини қайта кўриш институтининг такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш ҳақида"ги 2021 йил 12 январдаги ЎРҚ-665-сон Қонуни билан, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексга ҳам тегишли ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди.

Ўзгартишларга кўра, маъмурий ҳуқуқбузарликларга оид ишлар эндиликда жиноят ишлари бўйича судлар томонидан кўрилади. Фуқаролар эса ўз ҳисобидан маъмурий баённоманинг кўчирма нусхасини, шунингдек суд мажлисининг аудио ёки видеоёзувини олишга ҳақли.

Эндиликда маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги қарор устидан маъмурий баённомани тузган орган томонидан ҳам шикоят берилиши мумкин. Маъмурий ҳуқуқбузарликларга оид ишларни назорат тартибида кўриш бекор қилиниб, апелляция инстанцияси жорий этилди.

Суд ҳужжатининг ноқонунийлиги, асослантирилмаганлиги билан бир қаторда уларнинг адолатсизлиги ҳам суд ҳужжатини кассация тартибида ўзгартириш ёки бекор қилиш учун асос бўлиши белгиланди. Кассация инстанцияси суди маъмурия ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишни Олий суд раиси, Бош прокурор ёки уларнинг ўринбосарлари киритган протестга кўра кассация тартибида такроран кўради.

Шунингдек, Президент томонидан имзоланган "Суд қарорларини қайта кўриш институти такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодексига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш ҳақида"ги 2021 йил 12 январдаги ЎРҚ-662-сон Қонуни билан Маъмурий суд ишларини юритишда назорат инстанцияси тугатилди. Бизнес омбудсманга биринчи инстанция судининг тадбиркорлик фаолияти билан боғлиқ қонуний кучга кирмаган ҳал қилув қарори устидан апелляция шикояти тақдим қилиш ҳуқуқи берилди.

Апелляция шикояти қарор қабул қилингандан бир ой муддатда берилиши мумкинлиги белгиланди, илгарилари эса бу муддат йигирма кун эди. Апелляция шикоятини иш юритишга қабул қилиш масаласини ҳал этишга оид ажрим ҳақида иштирок этувчи шахслар уч кунда хабардор қилинади, илгари эса хабардор қилиш ажрим чиқарилган кунда амалга оширилган.

Кассация шикояти апелляция инстанцияси судининг қарори қабул қилинганидан 1 йилда берилиши мумкин, илгари эса ҳал қилув қарори қонуний кучга кирганидан кейин бир ой ичида берилиши мумкин эди. Шунингдек, манфаатдор шахслар ишларни кассация тартибида такроран кўриш тўғрисида протест келтириш ҳақидаги аризаси билан Олий суд раиси, Бош прокурор ва уларнинг ўринбосарларига мурожаат қилишга ҳақли бўлди.

Албатта, қайд этилган қонун ҳужжатларига киритилган ўзгартиришлар мамлакатимизда одил судловни амалга ошириш, судьяларнинг мустақиллигини таъминлаш, фуқаролар ва тадбиркорларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини янада ҳимоя қилишга шубҳасиз хизмат қилади.

Фарҳод ШАРИПОВ,

Фуқаролик ишлари бўйича Пайариқ туманлараро судининг судьяси.