Psixolog minbari BOLA TARBIYASIDA OTA- ONALARNING ROLI

Jamiyatda  oilaning   roli  o'zining  kuchi   bo'yicha  boshqa  hech   bir  ijtimoiy institutlar  bilan tenglashtirib bo'lmaydi. Aynan oilada  insonning shaxsi shakllanadi va rivojlanadi.  Oilada  insonning   ma'naviyligiga  asos  solinadi, xulqiy qoidalari  yuzaga   keltiriladi, shaxsning  ichki  dunyosi va individual sifatlari ochib beriladi.

Bugungi kundagi eng dolzarb masala  sifatida  jamiyatda   yoshlarning  xulq-atvoridagi  salbiy o'zgarishlar namoyon bo'lmoqda.  O'smirlardagi bu o'zgarishlar agressiv xatti-harakatlarda o'z ifodasini topmoqda. Xo'sh,  bunday agressiv xulq-atvorni  yuzaga keltiruvchi asosiy  omil   nima? Buni qanday yo'l    bilan oldini olish mumkin?

Avvalo,  oiladagi   tarbiya  jarayoni,  o'smir   shaxsida xulq-atvorni  yuzaga kelishining  birlamchi omili  hisoblanadi. Oiladagi  muhit   ota-ona  o'z mas'uliyatlarini his qilishi bilan barqaror bo'ladi. Bolalarning odobli bo'lib ulg'ayishi  uchun   ota-ona  bilan  bir   qatorda  mahalla-kuy  ham   katta  ibrat maktabidir. "Qush uyasida ko'rganini qiladi", deb bejiz aytmagan xalqimiz. Farzand tarbiyalayotgan ota-ona har bir harakati, yurish turishi, muomalasi bilan o'zaro munosabatida olijanob fazilatlarni namoyon eta bilishi kerak.  Chunki   bola  tabiatan  nihoyatda   taqlidchan  va  kuzatuvchan   bo'ladi.  Shuning  uchun   uning  atrofdagilari  o'z   odatlari  bilan  ba'zan   o'zlari  sezmagan  holda ularga   ta'sir  qiladilar.  Oiladagi   qo'pol  munosabatlar,  ko'p   yolg'on  gapirish, yoqimsiz  xatti-harakat   bola  tarbiyasiga  salbiy   ta'sir  qiladigan  nosog'lom muhitni keltirib chiqaradi. Farzand tarbiyasida ota-onaning muomalasi muhim o'rin tutadi. Bola ota-ona tomonidan qo'pol, dag'al so'zlar eshitib, kaltak yeb katta bo'lsa,  bu   uning  tabiatiga  salbiy   ta'sir  qiladi.  Bu   esa  o'z  navbatida oiladagi nosog'lom muhitda  tarbiyalanayotgan  boladan   "ma'naviy  kasal"  insonlar shakllanadi. Ular esa jamiyat ma'naviyatiga ham salbiy ta'sir ko'rsatadi. 

Bolalarga yetarli darajada e'tibor  berilmasligi,  ularda   mehr  yetmaslik holatini  yuzaga keltirmoqda. Psixolog olimlarni ta'kidlashicha, shaxsda mehrga bo'lgan ehtiyojni qondirilmasligi, undagi jiddiy kamchiliklar paydo bo'lishiga olib kelishi mumkin ekan. Har bir insonga o'z ehtiyojlarini qondirish, shaxsiy va umumiy maqsadlarga erishish uchun boshqa odamlar bilan birlashishga intilish xosdir. 

Bola shaxsidagi mehrga bo'lgan ehtiyojni qondirilishda me'yorga amal qilish muhim. Zero, e'tiborning haddan ortiq darajasi ham salbiy holatlar sababchisi bo'lishi  mumkin.   Oiladagi  haddan  ziyod o'smir   erkinliklarini cheklash  yoki aksincha ota-ona  tomonidan surunkali  befarqlik ham, shuningdek, agressiv  xulq ko'rinishlarini  shakllanishga   olib  keladi.  Agressiv   xulq  oilada  o'smirning   erkinliklari  haddan  ziyod   chegaralanganda yoki unga haddan ziyod   erkinliklar berilganda ham shakllanishi mumkin.

Agar o'smir oilada barcha  ehtiyojlarini   tezlik  bilan qondirilishiga o'rganib qolgan bo'lsa,  tengdoshlari jamoasida uning ehtiyojlariga  to'sqinlik qilganga nisbatan agressiv munosabat bildiradi. Oilada emosional inkor etilganlik holatlarida ham o'smirlar o'zlarining agressiv  xulq   ko'rinishlari  bilan  o'zlariga   oila  a'zo-larining  e'tiborini qaratishga  harakat   qiladilar.

Ota-ona o'smir xulqidagi o'zgarishlar  sababini izlash, o'zaro munosabatlarni o'zgartirishga harakat qiladilar. Agar o'smir   oila  a'zolari  muntazam tarzda o'zaro nizolar,  baqiriqlar orqali ta'sir o'tkazish asosida  muammolarini hal  etishga   o'rgangan  bo'lsalar, boshqa ijtimoiy vaziyatda aynan o'zni shunday tutishga intiladi:

- shaxsiy muammolar (fiziologik va psixologik xarakterdagi muammolarni kelib chiqishiga sabab bo'luvchi pubertat davri xususiyatlarining namoyon bo'lishi)

- O'zining  tashqi   ko'rinishidan norozi  bo'lish  (Terzit kompleksi) kattalar tomonidan  noadekvat idrok  qilinishi. O'smir o'zini  kattadek   his  etadi,  unga bolalar   kabi  munosabatda  bo'lishlari   yoqmaydi.  O'smirdagi  taffakurning   tanqidiyligi  kattalar  xatti-harakatiga  nisbatan   shubha  bilan  qarash, ulardagi axloqiy me'yorlarga nisbatan e'tiroz hislarini shakllanishga olib keladi.

Tadqiqotchilarning  fikriga   ko'ra,  shaxsning  agressiv xatti-harakatiga ta'sir etuvchi  xususiyatlaridan  biri - bu   frustratsiyani  ko'tara  olmaslik qobiliyatidir. Ma'lumki, frustratsiya  ehtiyojlarni qondirishda  yoki  maqsadga erishish  yo'lida   paydo  bo'lgan  to'siqlar   tufayli  kelib  chiqqan holatdir. Xuddi shu paytda o'smir  shaxsida ham ota-ona va yaqinlari uni  tushunmasligi va aksincha unga nisbatan  qattiqqo'lligi natijasida agressiv xatti-harakatlar, o'smir xulqida og'ishlar namoyon bo'lishini kuzatishimiz mumkin.

Demak, o'smirning agressiv xulqi shakllanishida asosan ota-ona ta'siri kuzatiladi va oila tarbiyasidagi quyidagi omillar katta rol o'ynaydi:

-   o'smir harakatidan qoniqmagan ota-ona reaksiyasi;

- o'smirlar va ota-onalar o'rtasida munosabatning xarakteri;

- aka-uka, opa-singillar o'rtasidagi munosabatlar xarakteri;

-   ota yoki ona yoki ikkovlari bilan bo'lgan yomon munosbat.

Shuningdek, o'smir ota-onalarning qo'llab-quvvatlamasligi va ularning qiziqishlariga beparvoligini sezsa, quyidagi vaziyatlar yuzaga kelishi mumkin:

-   jinoyatchilik faoliyatiga kirib ketish;

-   boshqa o'smirlarga qarshi chiqish;

-   o'z ota-onasiga nisbatan o'zlarini agressiv holda tutishi mumkin.

O'smir xulqidagi og'ishlar asosini avvalo oila muhiti tashkil qilishi va oiladagi   o'zaro  bir-birini  psixologik   tomondan  tushunmasligi  natijasidir. 

O'smirlik  keskin o'zgarishlar  davriligini hisobga  olgan   holda, ularga alohida e'tiborni   qaratish  maqsadga  muvofiqdir.   Aks  holda  esa   yuqoridagi  salbiy xususiyatlar  o'smir  xarakterini,   uning  xatti-harakatini  tubdan   o'zgartirib yuboradi.

Xulosa qilib aytganda, tarbiyada eng muhim vosita bu mehr va shirinso'zlik bilan   tarbiyalashdir.  Bu  ikki   vosita  bir  bo'lib,   bolani  shakllantiradi.  Shu jumladan, ta'limni ham g'azab va jazolash bilan amalga oshirmagan ma'qul. Zero, zo'rlab berilgan ta'lim bola xotirasidan tezda o'chib ketadi. Oqibatda uning shu sohaga   nisbatan  qiziqishi  so'nishi   mumkin.  Bundan  ko'rinadiki,   ta'limning avvali ham yaxshi tarbiyadan boshlanadi. Yana  shu   narsani  ta'kidlab  o'tish   joizki,  ota-ona,  yaqinlari   tomonidan me'hr-e'tiborni  yetarli  darajada,   o'z  vaqtida  berilish   bola  shaxsidagi  barcha ijobiy xislatlarni shakllantiradi. Har xil tobelik holatlarini (internetga,   video o'yinlarga tobelik) oldini oladi.

Aziza XOLIQOVA,

 tuman «Inson» ijtimoiy xizmatlar markazi psixologi.