QONUN USTUVOR, JAZO MUQARRAR - BU NIMA?

Ushbu maqolada "qonun ustivor, jazo muqarrar" tamoyili o'rganilib, qonunlar ijrosini ta'minlash, odamlarni qonunga zid qilmishi uchun javobgarlikka tortish qay darajada ahamiyatliligi ta'kidlanadi. Maqolada jamiyat va siyosat barqarorligi va adolatliligini ta'minlashda qonun ustuvorligining o'rni, jazoning jinoyat sodir etishdan to'xtatuvchi omil sifatidagi o'rni, odil sudlovni adolatli amalga oshirishning ahamiyati haqida muhokama qilinadi. Pirovardida, maqolada adolatli jamiyat barpo etishda "qonun ustuvor, jazo muqarrar" prinsipining muhimligi atroflicha bayon etiladi.

Kalit so'zlar: Qonun ustuvorligi, adolat, Jazo, Huquqiy tizim, Mas'uliyat, Jinoyat, Adolatli odil sudlov, Korrupsiya, Tarafsizlik, Diskriminatsiya, Ijtimoiy maqom, Jamiyat, Jamoat ishonchi, Barqarorlik, Reflektsiya

Ushbu maqolamizning avvalida, "qonun ustivor, jazo muqarrar" tamoyili o'zi nima ekanligiga to'xtalish o'rinli bo'ladi.   Ushbu prinsip konsepsiyasi dunyoning ko'plab huquqiy tizimlari uchun asos bo'lib xizmat qilgan, nafaqat shaxslar bakli mansabdor shaxshlarning ham o'z qilmishlari uchun javobgarlikka tortilishi, qonun hammaga nisbatan adolatli va teng qo'llanilishi g'oyasini o'zida namoyon ettiradi. Ushbu tamoyilning huquq tizimiga tadbiq etishdan maqsad jamiyatda huquqiy tartibni hamda adolatni ta'minlashda muhim rol o'ynaydi.  Tarix davomida qanday huquq tizimlari mavjud bo'lsa, ularninig barchasida "qonun ustun, jazo muqarrar" prinsipini turli yo'llar bilan qo'llashga harakat qilingan. Shu bilan birga, har bir huquqiy tizimning asosiy maqsadi shaxslar o'z harakatlari uchun javobgarlikni va har qanday huquqbuzarlik uchun javobgar bo'lishi mumkinligini his qiladigan muhitni yaratishdir.

Qonun ustuvorligini ta'minlash ko'pgina davlatlarda asosiy prinsip bo'lib, qonunlarning barcha shaxslarga, ularning ijtimoiy mavqei, boyligi va hokimiyatidan qat'i nazar, adolatli va teng qo'llanilishi kerak degan g'oyani anglatadi. Qonun ustuvorligini ta'minlashning asosiy sabablaridan biri shundaki, u tartibni saqlash va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Qonun ustuvorligi ta'minlangan jamiyatda shaxslar o'z huquqlari himoya qilinishiga, vujudga keladigan nizolarni hal etish va har qanday huquqbuzarlik uchun shaxslarni javobgarlikka tortilishiga nisbatdan ishonch paydo qiladi.

Qolaversa, jamiyatda inson huquqlarini himoya qilishga qonun ustuvorligi alohida xizmat qiladi. Bu insonlarni kamsitishini, mansabdor shaxslarni hokimiyatni suiiste'mol qilishini va o'zboshimchalik harakatlaridan himoya qilishni ta'minlay oladi. Fuqarolarning shaxsiy huquqlari buzilgan taqdirda, ularni o'z huquqlarini himoya qilishda yoki ularga putur yetkazmoqchi bo'lganlar qarshisida ojiz qolmasligini ta'minlashga qaratilgan mexanizmning bir qismini tashkil etib, fuqarolar va davlat o'rtasida ishonchni mustahkamlashda muhim rol o'ynaydi.

Biroq, qonun ustuvorli-  gini ta'minlash bosqichidagi jamiyatlarda ko'pincha salbiy oqibatlar yuz berib turib turadi. Ushbu jamiyatlarda qonunlar tanlab qo'lanilishi natijasida, mansabdor shaxslar o'z qilmishlarining huquqiy oqibatlaridan ozod qilinadi. Bu fuqarolar va hukumat o'rtasidagi ishonchning buzilishiga olib kelishi natijasida ijtimoiy tartibsizliklar va siyosiy beqarorlik paydo bo'lishi mumkin. Qolaversa, qonun ustuvorligi zaif bo'lgan davlarda korrupsiya va mansab vakolatlarini suiiste'mol qilish holatlari juda ko'p uchraydi. Bu esa jazodan qutilib qolishiga olib kelishi, lobistik ko'rinishga ega bo'lganlar esa o'z faoliyatini jazosiz davom ettirishlari mumkin, kuch va ta'sirga ega bo'lmaganlar esa himoyasiz va huquqlar toptaladigan holatda qolib ketishlari mumkin.

Qisqa qilib aytganda, demokratik va adolatli davlat uchun qonun ustuvorligi muhim ahamiyatga ega. U tartibni saqlash, inson huquqlarni himoya qilish va umumiy farovonlikni amalga oshirishda muhim rol o'ynaydi. Agar qonun ustuvorligi bo'lmasa, ijtimoiy tartibsizliklar, siyosiy beqarorlik va korrupsiyaga olib keladi. 

Huquq tizimida jazoning o'rni  shaxslarni o'z qilmishlari uchun javobgarlikka tortish va kelajakda ularni ijmoiy xavfli xatti-harakatlardan qaytarishdir. Jazo muqararrligi potentsial jinoyatchilar uchun kuchli to'siq bo'lishi mumkin, chunki ular o'z ijtimoiy xavfli harakati jiddiy oqibatlarga sabab bo'lishi mumkinligini bilishadi. Jazoning muqarrarligi prinsipining o'ziga xosligi jinoyat sodir etadigan shaxsga qaratilishi enas, boshqalarni ham shunga o'xshash jinoyatlarni sodir etishdan qaytarish bo'lgan motivdir.

Qonunni buzganlik uchun qo'llanilishi mumkin bo'lgan bir nechta jazo turlari mavjud. Jarimalar eng keng tarqalgan jazo turi bo'lib, ular odatda yo'l harakati qoidalarini buzish kabi kichik huquqbuzarliklar uchun qo'llaniladi. Qamoq jazosining yana bir turi bo''ib, u odatda og'irroq jinoyatlar uchun qo'llaniladi. Korrupsiya jinoyatini ham bugun kunda og'ir jinoyatlar tarkibiga kiritishimiz mumkin.

Shuni ta'kidlash o'tish kerakki, jazoning huquq tizimidagi o'rni faqat jazolash emas, balki shaxslarga o'z xatti-harakatlarini isloh qilish va jamiyatga qayta integratsiya qilish imkoniyatini berish orqali reabilitatsiya funksiyasini ham bajarishi mumkin. Masalan, mahkumlar ozodlikka chiqqandan keyin ularni hayotga tayyorlashga yordam beradigan ta'lim yoki kasbiy dasturlarda qatnashishi mumkin.

"Qonun ustivor, jazo muqarrar" tamoyilini ta'minlashda odil sudlovni o'rni beqiyosdir. Bu har bir inson, ijtimoiy mavqei, irqi, jinsi, millati yoki boshqa xususi-yatlaridan qat'i nazar, bir xil huquqiy me'yorlarga amal qilishi va qonun oldida teng munosabatda bo'lishi kerakligida namoyon bo'ladi. Odil sudlovni adolatli va teng qo'llashning ahamiyatini quyidagilarda ko'rishimiz mumkin. U odil sudlov-ning adolatli va shaxs-larning qilmishlari uchun javob berishini ta'minlaydi. Bu esa davlat siyosatiga va qonunlarga bo'lgan ishonchni kuchaytiradi va odamlarni ularga rioya qilishga undaydi. 

Bundan tashqari, odil sudlovning adolatli va teng ravishda qo'llanilishi huquq tizimida korrupsiya, tarafkashlik va kamsitishning oldini olishga yordam beradi. Korrupsiya shaxslar o'z  mansab vakolatlarini shaxsiy manfaatlari uchun suiiste'mol qilganda, noxolislik va kamsitish esa shaxslarga ularning ijtimoiy mavqeidan kelib chiqib adolatsiz munosabatda bo'lganda vujudga keladi. 

Odil sudlovning adolatli va teng qo'llanilishiga erishish uchun korrupsiya, lobbizm va kamsitish kabi tizimli muammolarni hal qilish muhim ahamiyatga ega. Bularga esa mansabdor shaxslar faoliyatini oshkoraligi, shaffofligi va hisobdorligini oshirish, shuningdek, huquqni muhofaza qiluvchi organlar va huquqshunos mutaxassislarni ushbu muammolarni aniqlash va hal etishda yordam berish uchun kasb malakasini oshirish orqali erishiladi. Umuman olganda, adolatli jamiyatni yaratish uchun qonun ustuvorligini ta'minlash. Busiz "qonun ustivor, jazo muqarrar" tamoyilini to'liq amalga oshirib bo'lmaydi.

Yakuniy xulosa qilib aytadigan bo'lsak, jamiyat barqaror va adolatli bo'lishida "qonun ustuvor, jazo muqarrar" tamoyili hal qiluvchi ahamiyatga ega. Qonun jamiyatning barcha a'zolariga birdek qo'llashni o'ziga maqsad qilgan har qanday davlatda bu prinsipni ta'minlash uchun zarur. Busiz qonun ustuvorligi ma'nosiz yo'qotgandek bo'lib qoladi. Biz qonun ustuvorligining tartibni saqlash, shaxs huquqlarini himoya qilish va umumiy farovonlikni oshirishdagi rolini muhokama qildik. Shuningdek, huquq tizimida jazoning jinoyat sodir etishdan to'xtatuvchi va shaxslarni qilmishlari uchun javobgarlikka tortish vositasi sifatidagi ahamiyatini ta'kidladiklab o'tdik. Bundan tashqari, biz odil sudlovning adolatli va teng qo'llanilishi muhimligi, chunki agar davlatda korrupsiya, tarafkashlik va kamsitish tomirlagi urchigan bo'lsa, qonun ustuvorligini ta'minlash ilojsiz bo'lib qoladi. Adolatli va adolatli huquqiy tizimni ta'minlash uchun tizimli muammolarni hal qilish, davlad boshqaruvida va huquqni muhofaza qiluvchi organlarda shaffoflik, hisobdorlikni va aholining huquqiy ong va madaniyatini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Fuqarolar sifatida biz ham qonun amal qilishni va uni ta'minlashning bir bo'lish g'oyasini targ'ib qilishimiz kerak. "Qonun ustuvor, jazo muqarrar" - bu nafaqat huquqiy tamoyil, balki barqaror va adolatli jamiyatning tamal toshidir. Ushbu tamoyilni qo'llab-quvvatlab, adolatni ta'minlashga ko'maklashar ekanmiz, biz har kim o'z qilmishi uchun javobgar bo'lishini unutmasligimiz kerak!

Shoxjaxon TOSHTEMIROV,

Toshkent davlat yuridik universiteti Xalqaro huquq fakulteti talabasi.