ҚЎШҚЎРҒОНДАГИ ОТИШМА Намоз Ботир ҳақида янги маълумотлар

Ҳурматли газетхон, биз илгари ҳам (2007, 2017, 2023 йилларда) машҳур халқ қаҳрамони Намоз ботир ҳақида туманимизнинг "Оқдарё овози" ва вилоятимизнинг "Зарафшон" газеталарида бир қанча туркум мақолалар эълон қилган эдик. Бироқ, 2021 йил январь ойидан буён Ўзбекистон Миллий архиви ва Ўзбекистон Миллий кутубхонасининг нодир қўлёзмалар бўлимида ўтириб, бу мавзуга оид манбаларни узоқ ва мукаммалроқ ўрганиш жараёнида туманимизда ўсиб-улғайган тарихий шахс Намоз Пиримқул ўғлининг қисқа ва жанговар ҳаёти ҳақида кўплаб қизиқарли материалларни ўрганиб чиқдимки, буни сиз муҳтарам газетхонлар билан бўлишмасликнинг иложи йўқ. Мустамлакачи чор ҳукумати аскарлари билан бўлиб ўтган Қўшқўрғон қишлоғидаги қонли тўқнашув ҳам ўзига хос ана шундай унутилмас воқеалардан биридир.

1906 йил декабрь ойининг охирлари. Ҳавонинг қорли қировли кунлари эди. Намоз ўз йигитлари билан Даҳбед волости яқинидаги Асановот қишлоғига кетма-кет икки марта келганлиги ҳақидаги миш-мишлар тарқалди. Жойдевона волостининг Сайдан қишлоғи оқсоқоли Мўминбек Йўлдошевнинг юрагига ғулғула тушди. Чунки у аввал ҳам Намоз йигитларини ҳукумат қўшинлари билан таъқиб этишда бир неча бор иштирок этган, бироқ Намоз уларни чув тушириб кетган эди.

Жойдевона волостининг Бешкал қишлоғидан бўлган Мўминбек ўзининг волостнойлик мансабига ўтириш орзусини амалга ошириш учун кўпдан бери Намозни   ҳукумат қўшинларига тутиб беришда улар билан яқин алоқада эди.

1906 йил 24 декабрь куни у аҳолидан йиғилган пулларни ғазнага топшириш учун Самарқандга йўл олди. Йўл-йўлакай Марғилонтепа қишлоғи яқинидаги йўлда (Даҳбеддан 1,5 км шимолий ғарб томонда ҳозирги Мустақиллик қишлоғи яқинидаги тепалик атрофи. Ҳозир бу қишлоқ тугатилиб кетган.) Мўминбек оқсоқол икки нафар отлиқ йигитларни кўриб қолди. Отлиқларнинг хатти-ҳаракатини зимдан кузатган оқсоқол уларни «Намоз ва унинг одамлари», дея тахмин қилди. Оқсоқол отлиқлар эътиборини ўзига жалб қилишдан чўчиб тезда улардан узоқлашди. Кўп ўтмай Самарқандга етиб борган Мўминбек кўрганлари ҳақида ҳукумат идорасига хабар берди. Шу куниёқ казакларнинг икки отряди Даҳбед ва Ургут суд ижрочилари бошчилигида айтилган жойга юборилди. Йўлга чиққан отрядлар кечқурун Даҳбедда тунаб эрталаб йўлга чиқдилар. Улар йўл-йўлакай Намоз ва унинг одамларига бошпана бериши мумкин бўлган қишлоқларни оралаб ўтдилар. Хорунж Казанцев ва Даҳбед волости пристави капитан Олейников бошчилигидаги ўн бир нафар жазо отряди казаклари шу тариқа из олиб, Даҳбеддан 5-6 вёрст масофа (тахмиман 6 км) узоқликда жойлашган Қўшқўрғон қишлоғига яқинлашдилар. Соат эрталаб 8 эди, чамаси. Капитан Олейников йўл бўйидаги бир   дарвозада устига юк ортилган отни кўриб қолди. Шубҳаланган капитан отини шу томонга тезлатди ва орқада қолган казакларни тезроқ ҳаракат қилишга буюрди. Ҳа, капитан адашмаган эди. Улар дарвозага яқинлашганда  капитан шу кўчанинг охирроғида қишлоқни икки қисмга ажратадиган хиёбонда югуриб кетаётган бир одамни кўриб қолди. Капитан Олейников бу одамни кузатувчи қоровул бўлса керак, деб тахмин қилди. Кейинчалик бу тахмин ҳам тўғри бўлиб чиқди. Бу одам Узоқ Хўжаёров бўлиб, Намоз ва унинг йигитларини хавф-хатардан огоҳлантириш учун қўйилган қоровул эди. Бу пайтда Намоз ва унинг  одамлари Ҳамроқул деган кишининг меҳмонхонасида чой ичиб ўтиришарди. Тўсатдан казаклар келиб қолганини кўрган қоровул қўрққанидан қўшни Ойнақўрғон қишлоғи томон қочиб қолаётган эди. (Ҳозир бу қишлоқ тугатилиб кетган) Отдан тушиб дарвоза томон 60 қадамча югуриб борган капитан Олейников ҳовлида бир нечта маҳаллий одамларни кўрди. Улардан кичкина бўйли бири дарвозанинг чап томонидаги деворга ёпишиб олиб овозига кўра "3" маркали милтиқдан икки марта ўқ узди. Ўқлар капитаннинг боши  узра   учиб ўтиб кетди. Шу пайт капитан ўзига   таниш бўлган Намознинг одами Шерниёз Худойназаровни кўрди. У дарвоза олдига югуриб келиб, капитаннинг ортидан югуриб келаётган икки казакка қарата ов милтиғига айлантирилган "Берданка"дан икки маротаба ўқ узди. (Кейинчалик бу дарвозадан тўртта "3" маркали милтиқ гильзаси ва 2 та ов милтиғи топилди) отилган ўқлардан казак Харчевнинг шляпаси тешилиб, Кулагиннинг шляпаси бошидан учиб кетди.

Қўшқўрғон қишлоғи тор хиёбон билан  ажралган икки қисмдан иборат бўлиб, саккиз бурчакли узун қўрғон ичидаги каттагина майдоннинг ҳар жой, ҳар жойида икки  учтадан турли ҳажмдаги уй ва кулбалар ҳамда қўрғоннинг асосий қисми ҳисобланган иккинчи томонидан катта кичик ҳажмдаги бир-бирига уланиб кетган 12 та хонадон мавжуд эди. 

Капитан Олейников казакларга муюлишдаги уйларни эгаллашни буюриб, ўзи уч казак билан бирга ичкарида бинолари бўлган дарвоза томон ҳаракатланди. Намоз ва унинг йигитларини айланиб ўтиб уйдагиларни исканжага олишни режалаштирган капитан ва унинг аскарлари кулбалар тешигидан қасоскорлар томонидан тўхтовсиз ўқ отиш билан кутиб олинди. 

Шу вақтнинг ўзида муюлишдаги кулбалардан ҳам казакларга қарши тинимсиз ўқ отилаётган эди. Шу пайт капитаннинг кейинги муюлишда елкасига милтиқ осиб, от чоптириб кетаётган чавандозга кўзи тушди. Капитан унга қарата уч марта ўқ узди. Чавандоз оти билан бирга ерга йиқилди. Бироқ у ўрнидан туриб тезда пиёда қоча бошлади. Капитан Олейников унга қарата яна бир нечта ўқ узди. Намознинг бинолар ичидаги йигитлари билан ҳам кучли отишма давом этаётганлиги сабабли қочаётган кишини таъқиб этишнинг энди иложи йўқ эди. Отишма тўхтовсиз давом этаётганлигидан қанча одам ўқ узаётганлигини билиб бўлмас эди. Бундай вазиятда Намознинг қуршовдан чиқиб кетишини билган капитан Мўминбек Йўлдошевни чақириб, қўшимча куч ва ўқ-дори юборишини тайинлаб, Самарқандга жўнатди. 

Кундузги соат 12 га бориб Даҳбед волости бошқарувчиси мулла Бўлак Алламуродов ўзининг бир қанча қуролли йигитлари билан тўқнашув жойига етиб келди. Йўлдошев Самарқандга кетаётиб, Зарафшон бўйида уларни ҳам хабардор қилишга улгурган эди. Алламуродов қасоскорлар жойлашиб олган бинолардаги аҳолини, шу жумладан, болалар ва аёлларни ташқарига чиқиб хавфсиз жойга ўтишларини буюрди. Ўқ овозлари бироз пасайгач, Алламуродов ўзи билган ва бирма-бир текширилган 20 нафар маҳаллий аҳолини воқеа жойидан бошқа ерга ўтказди. Шу пайт Хорунж Казанцев келиб, у бошчилигидаги казаклар тўртта ҳовлини Намознинг одамларидан тозалашганлигини айтишди. Алламуродов қишлоқ четидаги дарвозали ҳовлига кириб, кулба ичидан Намознинг йигити Очил Муллажонов (Жонхўрозовни) олиб чиқди. Очил уни ўлдирмасликларини сўраб, буюрилган жойга ўз ихтиёри билан боришни айтган. Очил Муллажонов у ердан олиб чиқилганда унинг қўлида қурол йўқ эди. Ваҳоланки, у жойлашган кулбадан милтиқ отилиб турган. Унинг қаергадир қуролини яширишга улгургани аниқ эди.

Казаклар яқин атрофдаги кулбаларнинг томларига чиқиб, отишмани давом эттирдилар. Казакларга ҳам турли кулбалар, оғилхона ва бошқа жойлардан жавоб ўқлари отиб турилди. Оғилхоналарнинг биридан бир неч-та ўлдирилган отлар орасидан бошига ўқ тегиб ҳалок бўлган Жуман Болибековнинг жасади топилди. Шу жойдан топилган қопнинг ичидан 5-6 та тўппонча, бир нечта қурол-аслаҳа ҳамда катта миқдордаги "3" маркали милтиқ патронлари   бор эди. Бу жойдан бирин-кетин таслим бўлиб чиққан қароқчиларда (қасоскорлар) эса бор йўғи 30 дона ўқ бор эди. Қўлга олинганлар 5 нафар бўлиб, булар Худойберди Ўташев, Қурбонбой Отниёзов, Қаршибой Султонов, Шоамин Тўхтамишев ва Авазқул Оқмирзаев бўлиб, охирги иккаласи ярадор эди. Таслим бўлишдан аввал казаклар оғилхонага сомон ташлаб ўт қўйгач, улар юпқа деворларни ағдариб, иккинчи ва учинчи оғил ва кулбаларга ўтиб кетишаверган. Еттинчи ҳовлига ўтиб жойлашган Намознинг йигитлари томда туриб уни бузишга ҳаракат қилган казакларни ўққа тутади. Казаклар тезда томдан тушади ва эшик олдига келган казаклардан бири Корчагин: "Намоз! Энди қоча олмайсан, таслим бўл!", деб бақиради ва ичкарига кириб Намозни тутиб чиқмоқчи бўлади. Шунда эшик сал очилиб, шашти баланд бу казакни Намоз пешонасидан отиб ташлайди. Казак Корчагин йиқилиб, шу заҳоти ўлади. Шундан сўнг эшик яна  сал очилиб, ичкаридан бир қўл чиқади ва Корчагиннинг ерда ётган милтиғини уй ичига тортиб олади. Корчагин ўлдирилганидан сўнг бирорта ҳам казак эшикка яқинлаша олмайди. 

Шундан кейин оғилхонадан учта "3" маркали милтиқ, ов милтиғи ва тўппончалардан тўхтовсиз ўқ отилиб турди. Кундузи соат учга бориб Хорунж Жигулевцев ўттиз нафар казак билан шаҳардан етиб келди. Ёрдамчи кучларнинг баъзилари қўрғон атрофини халқа сифатида ўраб олишга, баъзилари эса отишма давом этаётган қайноқ нуқтага ташланди. Келганлардан бири маҳаллий овчилардан бўлиб, шу отишма остида казак Корчагиннинг жасадини судраб олиб чиқиб кетди. (Бу ишни овчи капитан Олейников ёки волостной Алламуратов топшириғига кўра амалга оширади).

Бу пайтга келиб Намоз ва унинг қаршилик кўрсатаётган 2-3 нафар йигити қолган эди, холос. Ҳукумат қўшинларидан эса етиб келган қўшимча кучлар билан биргаликда олтмиш нафардан ортиқ тўла қуролланган аскари бор эди. Кучлар сира тенг эмасди.

Ҳарбий бошлиқлар кенгашиб Намоз ва унинг йигитларини очиқ жанг билан қўлга олишнинг имкони йўқ деган хулосага келишди. Шундан сўнг казаклар оғилхонанинг эшиги олдига сомон ташлаб ўт қўйишни бошладилар. Бир нечта казаклар томга чиқиб, томни бузишни бошладилар. Мақсадлари томни бузиб, ичкарига ёқилган сомон ташлаш эди. Бироқ, томнинг ичидан яна казакларга қарата ўқ узиш бошланди. Казаклар дарҳол томни тарк этишга мажбур бўлишди. Бу ишнинг натижасиз эканлигини кўрган Олейников яна оғилхона эшиги олдига ва ичкарига ёндирилган сомон ташлата бошлади. Намоз ва унинг йигитларини яна таслим бўлишга даъват этишди. Волостной Алламурадовнинг ташаббуси билан чақирилган бир нечта қишлоқ оқсоқоллари  ҳам томга чиқиб, Намоз ва унинг йигитларига таслим бўлишни айтишди. Аммо уларнинг бу таклифларига Намоз ва унинг йигитлари кучайтирилган ўқ овозлари билан жавоб қайтаришди. Шундан сўнг оғилхона эшиги бир неча сонияга очилиб яна ёпилди ва ичкаридан даҳшатли бақириш эшитилди. Кейинчалик маълум бўлишича, ичкаридагилар билан бирга бўлган уй эгаси Тамом Эшиев казакларга эшикни очиб бермоқчи бўлганлиги учун Намоз томонидан отиб ташланган.

Ҳа, Намоз ва унинг йигитлари учун ҳаёт-мамот жанги кетаётганди. Бундай пайтда оқсоқолларнинг таклифига ҳам, уй эгасининг хиёнатига ҳам муроса қилишнинг имкони йўқ эди.

Ташланган сомонлар ёниб тутун ичкарига ургач, ичкаридан отилаётган ўқ овозлари бир муддат тўхтади. Бироқ, тезда қўшни оғилхонадан отишма давом этди. Хорунж Казанцев казак Корчагиннинг ўлими ҳақида Самарқанд шаҳрига хабар юборди ва кун бўйи ҳеч нарса емаган, чарчаган казаклар ва уларнинг отларини алмаштиришни бошлиқлардан сўради. Шу билан бирга пироксилинли портлатувчи мушак-бомбалар юборишни илтимос қилди. Ёнғин бутун оғилхона ва кулбалар бўйлаб тарқалди. Отишма тунда камроқ куч билан давом этди. Эрталаб соат уч атрофида Хорунж Ливкин ўзи билан бомба-мушаклар ва 20 нафар казак аскарини олиб етиб келди. Эрталаб соат бешларда казаклар охирги оғилхона деворлари ортидан чиққан маҳаллий йигитни қўлга олишди. Уни зобитлар олдига олиб бориб сўроқ қилишганда, у Намознинг сафдоши Шерниёз Худойназаров эканлиги маълум бўлди. Унинг гапига қараганда кечки пайт у ташқарига чиқмоқчи бўлган. (эҳтимол, у таслим бўлмоқчи бўлган. Изоҳ меники. И.Ў.) Шерниёз ортга қайтмагач, Намоз уни отиб ярадор қилган. У ҳушидан кетган ва эндигина ўзига келганлигини маълум қилган. Шерниёзнинг сўзларига кўра, Намоз охирги оғилхона яқинидаги омборхона остида бўлган. Шунда Хорунж Казанцев омборни портлатиб юборишга қарор қилди. Бироқ, омборхонада буғдой бўлганлиги сабабли у ердан аввал буғдой ташиб чиқарилди. Сўнгра омборхона портлатиб юборилди.

Омборхона кўздан кечирилганда, Намознинг уч дона милтиғи, бир нечта тўппонча, 100 дона "3" маркали милтиқ патронлари топилди. Портлатилган омбор вайроналари қазиб кўрилганда пол остидан Корчагиннинг милтиғи, "Браунинг" милтиғи ва тўппонча топилган. Шунингдек, бу ердан Намозга тегишли деб ҳисобланган болта топилган. Лекин вайроналар ичида Намознинг на тириги, на ўлиги топилмаган. Отишма бўлган барча жойлардан топилган ўқ отар қуролларнинг барчасидан ўқ узилганлиги аниқланди. Намоз ва унинг йигитлари жами 500 га яқин ўқ узганлиги маълум бўлди.

Шундай қилиб, асирга олинганлар Очил Муллажонов, Худойберди Ўташев, Қурбонбой Отниёзов, Қаршибой Султонов, Шоамин Тўхтамишев, Авазқул Оқмирзаев, Шерниёз Худойназаров ҳамда яширинишга улгурган Намоз Пиримқуловлар қуролли қаршилик кўрсатганликда айбланиб, уларга "қоидабузарлик тўғрисида"ги Низомнинг 262, 263-моддалари бўйича ва 1459-модданинг 2-қисми бўйича айблов киритилди.

Айбланувчилар ўз айбларига иқрор бўлмаган. Улар 1906 йилнинг 24-декабрь куни бир-бирларини ахтариб ёки тасодифан Қўшқўрғонда учрашганликларини, шунингдек, милтиқ ва тўппончалардан казакларга қарши ўқ отмаганликларини исботлашга ҳаракат қиладилар. Улар "фақат Намоз ва Жумандагина қурол бор эди", дея терговчиларни ишонтирмоқчи бўладилар. Ваҳоланки, тўқнашув якунида топилган барча турдаги ўқотар қуроллардан кўплаб ўт очилганлиги ва бўш патронлар ҳақиқий ҳолатни кўрсатиб турар эди. Бундан ташқари, 2-Урал казак полкининг казаклари Бизянов, Сидоров, Кулагин, Котелников, Харчев, Бирюков, Уракцинцев, Гамалетдинов ва приказной (буйруқбоз) Бизяновлар Қўшқўрғон воқеалари тафсилотларини ифодалаб кўрсатма бериб турган эдилар.

Казакларга қарши бошлаб аниқ ким ўқ узган деган саволга келганда, капитан Олейников берган кўрсатмага кўра, Намоз, ўлдирилган Жуман ва Шерниёз бўлган. Аммо отишмада Намознинг ҳамма йигитлари иштирок этганлигига шубҳа йўқ эди. Буни турли кулбалар, оғилхона ва бошқа жойлардан тўхтовсиз отилган милтиқ ва тўппончалардан бўшаган патронлар ҳам исботлаб турарди. Отишмада қасоскорлар томонидан қанча қурол-яроғ ишлатилганлигини ҳеч ким аниқ билмайди. Чунки содир бўлган воқеадан кейин бу жойларни тинтиб чиқишда иштирок этган қишлоқ йигитлари орасида ҳам топилган қуролларни бўлаклаб, ҳар томонга улоқтирган одамлар бўлиши мумкин. Негаки, Намозга хайрихоҳ одамлар Қўшқўрғонда ҳам кам эмас эди.

Бу воқеадан икки кун ўтиб, Самарқанд қилоят ҳарбий губернаторининг Туркистон генерал губернаторига юборган дастлабки телеграммасида шундай дейилади:

(Туркистон генерал губернатори девонига № 94.)

Самарқанд уездида қўлга олинган қароқчилар ишини ҳарбий судда кўриб чиқиш учун юбориш ҳақида 

Т е л е г р а м м а.

Тошкент Генерал губернаторига.

Тошкент. Каттақўрғондан, 305, 70, 27, 9/38, 114.

27.12.1906 й.

15/62 445. қабул қилинди.

Шу ойнинг 25 санасида Самарқанддан 15 чақирим узоқликда пайдо бўлган Намоз тўдасига қарши зобит бошчилигидаги казаклар юборилди. Тўда билан отишмада 2 нафари  ўлдирилди ва 9 нафари қўлга олинди. Улар орасида оғир яраланган Шерниёз ҳам бор.   Казаклардан бир киши ўлди. Қўлга тушганлар қамоқхонага занжирбанд этилди. Уларнинг орасида Намознинг ўзи йўқ. Тахминларга кўра унинг жасади пероксилин билан портлатилган карвонсарой харобалари остида қолиб кетган. Тафсилотлар қўшимча равишда маълум қилинади.

(Ўзбекистон М.А.Ф.И-1.рўй.4.й.жилд. 1070, 2-бет).

НР 12930.=Губернатор Гескеть=1   

Шошилинч телеграмма

Туркистон Генерал Губернатори девонига.

М.В. Самарқанд вилоят ҳарбий

Губернатори вилоят бошқаруви.

Бўлим 1.

Стол 1.

№ 1502. 24 январь, 1907 й. Самарқанд шаҳри.

Самарқанд Окург Суди Прокурори ўзининг шу йил 20 январдаги 3 34 рақамли хати билан шу йил 20 январдан Намоз Пиримқулов, Шерниёз Худойназаров ва бошқаларнинг жиноий жавобгарлик иши 262, 263- бандлар ва 1459 нинг 2-қисми билан айбланиб, прокурор назоратига олинганлигини маълум қилади.

Менинг шу йилнинг 13 январидаги 3 903 рақамли тақдимномамга қўшимча қилиб ул Жаноби Олийларининг девонини ушбу жиноий ишни Округ Ҳарбий Судида кўриб чиқиш учун тегишли кўрсатмалар беришларини ва айбланувчиларни ҳарбий ҳаракатлар даври қонунларига кўра жазоланишини сўрайман.

Бош штаб генерал губернатори, генерал майор: Гескеть.

Губернатор ёрдамчиси полковн. Сусанин.

Маслаҳатчи: Я. Массон.

Иш юритувчи:  Имзо.  1.

1.(Ўзбекистон М.А. Ф.И.-1, рўйхат 4. йиғма жилд 1070, 10-бет).

Қўшқўрғон воқеасидан кейин Намоз ҳақида турли хил миш-мишлар тарқалди. Туркистон генерал губернаторлигининг асосий нашри бўлган "Туркестанский ведомости" газетасининг 1907 йил 12 январь сонида шундай деб ёзади: "Намоз капитан Олейников ва унинг казаклари қуршовидан халоос бўлгач, яқин қишлоқларнинг биридан тўғри келган бир отни олиб Сирғали томонга жўнаган, кейинчалик эса Каттақўрғон уездининг Хўжаариқ волостидан яна иккита от сотиб олган ва дўстларини тўплаб Хатирчи томонга кетган. Ушбу қароқчининг қочиб кетганлиги ҳақида сартлар орасида турли эртакомуз гап-сўзлар тар-қалган. Эмишки, хонадонлар казаклар томонидан портлатилишидан аввал Намоз ўзининг энг яхши 2 та отини руслар қўлига тушмаслиги учун ўлдирган эмиш, яна кулба эгасини казакларга эшикни очиб бермоқчи бўлганлиги учун ўлдирган экан, шунингдек, "Намоз, таслим бўл! Энди қоча олмайсан", деб бақирган казакни ҳам ўлдирган эмиш... ("Туркес- танский ведомости". 1907 йил 12 январь. № 6. 37-бет.)

Шундан сўнг бинолар ичидан эски-туски кийимларни топиб кийиб олган Намоз портлатилган оғил ва хонадонлардаги ёнғинларни ўчираётган одамлар билан аралашиб кетиб, гўёки бошлиқларнинг отларига бериш учун оғилларнинг биридан ўзини беда олиб бораётгандек кўрсатиб, жўнаб қолган эмиш. Бундан ташқари, одамлар орасида Намоз аёллар кийимида қуршовдан чиқиб кетган экан, деган миш-мишлар ҳам тарқалган эди.

Яна шу газета ўзининг кейинги сонларининг бирида шундай деб ёзади: "Қўшқўрғон қишлоғидаги қамалдан кейин қўрқинчли Намоз Пиримқулов негадир жим бўлиб қолди. У ҳақида авваллари деярли ҳар куни дадил қилмишлари тўғрисида эшитиб турардик. Уни қўлга тушириш ҳақидаги умидлар шубҳа остида қолмоқда, негаки, маҳаллий аҳолининг уни тутишда ёрдам беришига ишонч йўқ.  Бунга мисол қилиб ўша портлатилган уйлардаги воқеаларни айтиш ҳам мумкин. Бундан таш-қари, маҳаллий халқ орасида Намоз ижобий қаҳрамон сифатида қаралмоқда. Одамлар унинг ҳаётимга хавф туғилганда, ўзини ҳайвон ёки жонивор қиёфасига айлантириб, кўздан ғойиб бўлиб қолиши ҳақидаги ғайриоддий кучга эга бўлган афсонавий шахс сифатида қарайдилар ва унинг сиёсий мавқеини Андижонлик эшонга қиёслайдилар", деб ёзади. "Туркестанский ведомости" газетаси давом этиб, - бу сўзларнинг тўғри ёки нотўғри эканлигини аниқламоқчи эмасмиз, балки энг чекка қишлоқларда ҳам гапирилаётган миш-мишларни айтмоқдамиз, холос". 

"Туркестанский ведомости" газетаси Қўшқўрғон отишмаси тўғрисида ёзган хабарларининг якунида шундай маълумотларни беради: "... Маҳаллий халқ тинмай Намоз ҳақида гапирмоқда. Барча чойхоналарда у ҳақида афсоналар тарқатилган. Одамларнинг фикрича, у афсунгар шахс эмиш. У ҳақдаги сўнгги ҳикоялар қуйидагичадир: "Казаклар қуршовга олгач, Намоз оғир аҳволда қолган. Қуршов халқаси тобора қисқариб борган. Қийин аҳволда қолган сафдошлари ҳам бирин-кетин асирга тушган. Намоз оёғидан яраланган эди. Кулбада фақат икки киши қолган эди. Уларни тўсиб турган охирги кулба деворлари ҳам портлатилавергач, Намознинг ўртоғи таслим бўлишни таклиф қилган. Бунга жавобан Намоз ўртоғини отиб ташлаган. (Бу Шерниёз Худойназаров эди.) Шундан ке-йин Намоз хонадан турли жанда-жунда ки-йимларни топиб кийиб олади ва мункайиб қолган чол қиёфасида бир қучоқ бедани қўлтиқлаб олиб казакларнинг отлари томон бораверади. Тез орада "қария" казакларнинг эътиборига тушган. Улар "қишлоқ одамларини Намоздан қутқараётганлигимиз учун миннатдорчилик сифатида отларимизни боқмоқда", деган фикрга келишган. Чол эса отларга емиш ташлаб-ташлаб, секин кўздан ғойиб бўлган. Оғиллар портлатилиб бўлингач, Намоз вайроналар остида қолиб ҳалок бўлди, деган фикрга келинган. Бироқ, вайроналар остида Намознинг на тириги, на ўлиги топилмаган". ("Туркестанский ведомости" газетаси. 1907 йил 2 февраль, № 18. 115-бет).

Аллоҳга таваккал қилиб, бундай қалтис вазиятдан усталик билан соғ-омон қутулиб чиққан Намоз қўшни Жарқишлоқ - ўзининг жонажон қишлоғи томон шошар эди. Жар қишлоққача бўлган масофа бир километр чамаси бўлиб, у ергача етиб олса, от уловсиз қолмаслиги аниқ эди. Қўшқўрғондан чиқиб Жар қишлоқ томон озроқ юрилса, бўйи тахминат 200-250 метр келадиган катта қабристон бор. Жар қишлоққа олиб борадиган асосий йўл ҳам, ариқ ҳам шу қабристоннинг четидан ўтган бўлиб, йўлнинг ҳар иккала томони ҳам қалин ёввойи дов-дарахтлар билан қопланган ва у ердан унча-бунча одам, ҳатто кундуз куни ўтишга сесканарди. (1984 йил йўл ва ариқ бошқа жойдан ўтказилди - И.Ў).

Намоз йўл четидаги ариқ ичидан шитоб билан бораркан, Жар қишлоқ томондан  от чоптириб келаётган икки отлиққа дуч келади. Намоз чаққонлик билан уларни қаршисига чиқиб, отлиқларнинг бирини тўхтатиб қолишга улгурди. Отнинг жиловини маҳкам тутиб олган Намоз йигитдан отини беришини сўради. Дастлаб жулдур кийимдаги одамнинг қабристон ичидан отилиб чиқиб, пайдо бўлиши отлиқларнинг ўтакасини ёраёзди. Тонг қоронғусида Намозни танимаган ҳамқишлоқлари унга рад жавобини беради. Шунда Намоз бир ҳамла билан йигитни  ерга ағдаради ва бир сакраб отга минади-да, воқеа жойидан ғойиб бўлади. Бу Аллоҳнинг Намозга берган иккинчи инъоми эди. Ҳа, Намознинг улар билан мунозара қилиб ўтиришга вақти ҳам, имкони ҳам йўқ эди. Қолаверса, бир суткалик тинимсиз отишмада яраланган Намоз совуқ, очлик, уйқусизликдан қаттиқ толиққан эди. Отидан ажралган йигит эса сўнгги  сонияларда ўз ҳам-қишлоғини таниб қолади ва наилож ўртоғининг отига мингашиб бомба-мушаклар портлатилаётган жойга қараб кетадилар. Аслида бу икки йигит кечадан буён ўқ овозлари, бомба-мушак портлаши овозлари баралла эшитилиб турган қўшни Жар қишлоқдан томошага келаётган эди. Ўқ овозлари атрофдаги Равот қишлоғи, Суткент, Қоратери, Кумушкент, ҳатто ундан олисроқдаги қишлоқларга ҳам баралла эшитилиб турган эди. Шундай пайтда марҳум шоир, Ўзбекистон Қаҳрамони Абдулла Ориповнинг:

Машрабни осганда қаёқда эдинг?

Қодирийни отганда қаёқда эдинг?

"Нимасан? Қандайин сеҳрли кучсан?

Нечун томошага бунчалар ўчсан.

Қачон халқ бўласан, эй сен, оломон!", дея айтган ҳайқириғи беихтиёр ёдга тушади.

(Давоми бор)

Ўктам ИКРОМОВ,

тадқиқотчи, тарихчи.