AFRIKA TUYAQUSHI HAQIDA BILASIZMI?

Afrika savannalarida, uzun tekisliklarda, tuyaqushlar   boshqa o'txo'rlar bilan birga yashaydi. Ular yangi ko'katlarda o'tlaydilar, shuningdek, yosh kurtaklar barglarini yig'adilar. Asosan tuyaqushlar yaylovda, ya'ni o'tda oziqlanadi. Chunki tuyaqushlar suvsiz yashashi mumkin, ular uy qurish uchun ko'pincha yarim quruq cho'llarni tanlaydilar. 

Tuyaqush erkagi bir necha urg`ochilar bilan juftlashadi. Juftlashgandan so'ng, erkak tuyaqush shaxsan qumda 30-60 sm chuqurlikdagi uya qazadi, bu erda barcha urug'lantirilgan urg'ochilar vaqti-vaqti bilan tuxum qo'yadi  va  tuxumlar   soni  30-40  ta   bo`lgandan  keyin  bitta   urg`ochi  va  erkak   tuyaqush  42-45  kun davomida   almashinib  bosib  yotadi.

Tuyaqush tuxumining o'rtacha o'lchami uzunligi 15 dan 21 sm.gacha, kengligi taxminan 13 sm., vazni esa 1,5-2 kg.ni tashkil etadi. Bu tovuq tuxumining 25-35 tasiga teng keladi. Qobiqning qalinligi taxmi-nan 0,6 mm, rangi esa somonrang sariq, ba'zan quyuqroq yoki aksincha, engilroq. Turli urg'ochilar tomonidan qo'yilgan tuxumlarda qobiqning tuzilishi o'zgarib turadi va porloq va g'ovakli bo'ladi.

Tuxumdan chiqqan jo`jalar ko'rish qobiliyatiga ega, yaxshi rivojlangan, tanalari yengil paxmoq bilan qoplangan, vazni taxminan 1,2 kg. Tug'ilgan jo'jalar mukammal harakat qiladi va ertasi kuni uyadan chiqib, ota-onasi bilan oziq-ovqat izlab yo'lga chiqadi. Birinchi ikki oyda tuyaqush-lar qora va sariq tuklar bilan qoplangan, toji g'isht rangi va bo'yin to'q rangli chiziqlar bilan oq rangga ega. Vaqt o'tishi bilan ular haqiqiy patlarni hosil qiladi va barcha jo'jalarning kiyimlari urg'ochilarning patlariga o'xshash rangga ega bo'ladi. Erkak tuyaqushlar faqat hayotining ikkinchi yilida kattalarga xos qora rangga ega bo'ladi.

Tuyaqushlar   bitta  erkak  bir nechta urg`ochidan iborat poda bo`lib yashaydi. Demak, yuqoridagilardan ko`rinib   turubdiki,  Afrika  savannalarida   tarqalgan  tuyaqushlar  qanday   qilib  Samarqand  sharoitida yashamoqda.

Afrika tuyaqushining  Oqdaryo tumanidagi parvarishi

Bizning   “Oqdaryo  straus  sentr”   fermer xo'jaligimiz o'z faoliyatini 2019-yil  avgust    oyida boshlagan. Dastlab  45  kunlik, ya'ni 1oy-u 15 kunlik "Afrika qora bo`yin" zotli   mahalliylashtirilgan tuyaqush jo`jalarini olib kelib tumani- mizning  Chovka  qishlog`ida Afrika tuyaqushlarini   parvarishlamoqdamiz. 

Fermer xo'jaligimizda katta maydonli hovli bo'lib,  bunda albatta katta voyaga yetgan qushlar uchun alohida o'ralgan maydon va yosh tuyaqushlar uchun alohida o'ralgan maydon tashkil qilingan. Bugungi kunga kelib voyaga yetgan tuyaqushlar 20 bosh va maydalari esa 15 donadan iborat. Qarangki, beozor bu jonivorlar bizning iqlimimizda ham bemalol yashayverarkan. Albatta bu natijalardan ko'rinib turibdiki,  tuyaqushchilik  boshqa    parrandachilik  sohalariga  qaraganda serdaromad va  istiqbolli   soha   hisoblanadi. Sababi shundaki, tuyaqush mahsulotlarining sifati barcha qishloq xo'jalik parranda mahsulotlaridan bir necha barobar yuqori turadi. Har bir tuyaqushning vazni 1 sentnergacha (100 kg)ni tashkil etib, xolesterini juda kam miqdorda bo'lgan tansiq  go'sht hisoblanadi. Shuningdek, 2 kg atrofida qimmatbaho patlar va 2 m2 yengil sanoatda katta talabga ega bo'lgan sifatli teri beradi.

Voyaga yetgan urg`ochi tuyaqushlar ko`p o`tmasdan  tuxumga   kira boshlaydi. Shuni alohida ta'kidlash kerakki,  tabiiy   sharoitda   uyalarda   tuxum   qo`yib   bosib  yotgan   tuyaqushlar  tutqunlikda tuxum bosmaydi. Tuxumlar yig`ib olinib   inkubatorlarda jo`jalar ochirib   chiqariladi. Asosiy   sababi    bu   voyaga yetgan tuyaqushlar   ham  inkubatorlarda  ochib chiqqan   va ularda  tuxum  bosish   instinki  yo`qolgani  haqida   taxmin  qilishadi.  

Tuxumlar 1 kg dan 1,5  kg. gacha  bo`ladi va inkubatsiyaga  qo`yigandan keyin vazni o`zgarib  boradi.

Tuyaqush tuxumlari 41-42 kun ichida g'ichirlay boshlaydi, agar 12 soat ichida tishlamasa, siz tuxumda diametri kamida 5 sm bo'lgan teshikni burishingiz mumkin. Bu esa polaponning tumshug'i hududida joylashgan bo'lishi kerak. Qobiq vayron bo'lganda, jo'jaga bo'laklarni sindirish orqali yordam berish mumkin. Uning yallig'lanishini qo'zg'atmaslik uchun sarig'i qopini tortib olgandan keyin tuyaqushni olib tashlashingiz mumkin. Tuyaqushlarni inkubatorda uzoq vaqt qoldirmaslik kerak. Quritgandan so'ng jo`jalarni brooderga o'tkazish kerak. Yangi ochib chiqqan polaponlar uchun "brooder" deb nomlanadigan maxsus moslama mavjud. Brooder, - deb lampalar yordamida isitila-digan katta bo'lmagan taglik katakni aytiladi. Yangi ochib chiqqan polaponni kindigini darrov dezinfektsiyalovchi vosita bilan ishlov beriladi.  Tuyaqush jo'jalari kindigiga dezinfeksiyalovchi vosita bilan ishlov berilishi, bir kunda bir necha marta qaytarilib turiladi. 

Kuzatishlarim davomida tuyaqushlarga  ozuqa ular-ning  yoshiga qarab   beriladi. Bu ozuqalar ichida  bir-biriga  yaqin   mahsulotlar  bor bo'lib, ularni  miqdori  tayyorlashda   asosiy  farqi hisoblanadi. Ularga makkajo'xori, bug`-doy, soya, tariq, asosan beda beriladi. Oqsilga boyitish uchun ozuqasiga turli  aminokislota va vitaminlar  qo`shiladi.

Jo`jalarga tez va yaxshi rivojlanishi uchun  vitaminlarga   boy,  quvvati  baland   ozuqa  beriladi. Kattalariga  tuxum   jarayoni  va   urug`lanish   darajasi  yaxshi  bo`lishi   uchun  brider  beriladi.   Ratsionda turli xil aralash ozuqalar, beda, qobiqli tosh va vitaminlar mavjud. Tuyaqushlar iste'mol qiladigan asosiy narsa qish uchun ko'kat yoki pichan shaklida yig'ib olingan bedadir. Shu bilan birga, har bir qush  uchun   kuniga 1,5 kg aralash ozuqa qo'shish tavsiya etiladi.

Tuyaqush boqish eng daromadli sohalardan biri. Uning pati, terisi, go'shti, tirnog'i, ichki yog'i va hattoki oyog'ining terisidan ham turli mahsulotlar, xususan, ayollar sumkasi, hamyon, poyabzallar ishlab chiqarish mumkin. Tuyaqushning terisidan tayyorlangan, yaxshi ishlov berilgan mahsulot 30 yil davomida o'zining jilvakorligini, sifatini yo'qotmaydi. Tuyaqush 70 yilgacha umr ko'radi. 40 yil tuxum qo'yib, nasl beradi. 12-14 oyda go'shti, terisi, umuman, har bir a'zosidan kerakli mahsulot tayyorlash mumkin. Shuningdek, tuxumlari ham  juda  mazzali   va  to`yimli  hisoblanadi.

Afrika qora   bo`yin  tuyaqushlarining  o`ziga   xos  xususiyatlari  mavjud bo'lib, ular tabiatan  yuvvosh   hisoblanadi. Ammo  erkak  tuyaqushlar   urg`ochisini  qizg`onib, urg`ochilari  esa  tuxumlarni   qizg`onib insonlarga tashlanishi mumkun. Eng xavflisi  shundaki, ular tepishi mumkun. Jojalari esa juda beozor va juda  qiziquvchan  bo`ladi. Ular   turli  yaltiragan  narsalarni   cho`qib  ko`radi  va   turli  ozuqa  bo`lmagan,   ya`ni  o`z  tezaklarini   ham  ozuqa  deb   yeb  qo`yadi. 

Katta tuyaqushlar esa kun davomida sayr maydonchasida  yuradi,  hatto   guruh  bo`lib  yuguradi. Ularning  bunday   xatti-harakati oyoq chigallarini yozishida desak, boshqa  tarafdan   ozuqasini  hazm  bo`lishini ham  yaxshilaydi. Bundan  tashqari    tuyaqushlar mayda tosh  va  shag`allarni    yeb ham  oshqozonida  ozuqasini   maydalashda  foydalanadi.

А. Jabborov,

Biologiya fanlari doktori, professor. 

Sevinch Sharipova,

Samarqand davlat Universiteti Biokimyo instituti 

4-kurs  talabasi.